8 grudnia 2015 r. weszło w życie nowe prawo kanoniczne motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus dotyczące kanonicznych procesów o nieważność. Dokument wprowadza kilka nowych rzeczy do prawa kanonicznego. Przede wszystkim najważniejszą rzeczą jest skrócony proces o nieważność małżeństwa ( Processus Brevior ), który może potrwać jedynie 45 dni. Muszą jednak wystąpić okoliczności kwalifikujące sprawę do szybszego procesu o nieważności, a istnienie przyczyny nieważności, musi być oczywiste.

Okoliczności te są wymienione w art. 14 Zasad proceduralnych w sprawach o stwierdzenie nieważności małżeństwa dołączonych do Mitis Iudex Dominus Iesus. Są nimi:

– brak wiary, który może prowadzić do symulacji konsensu lub błędu determinującego wolę

– krótki czas pożycia małżeńskiego

– aborcja dokonana dla uniknięcia zrodzenia potomstwa

– pozostawanie w relacji pozamałżeńskiej w czasie zawierania małżeństwa lub wkrótce po ślubie

– podstępne zatajenie bezpłodności, poważnej choroby zakaźnej, potomstwa z wcześniejszego związku lub pozbawienia wolności

– zawarcie małżeństwa z przyczyny całkowicie obcej życiu małżeńskiemu lub wynikające z nieoczekiwanej ciąży kobiety

– użycie przemocy fizycznej w celu wymuszenia konsensu

– choroba psychiczna potwierdzona dokumentacją medyczną

Należy pamiętać, że skierowanie sprawy do 45 dniowego procesu o nieważność nie zależy wyłącznie od wystąpienia wymienionych wyżej okoliczności, ale przede wszystkim od kodeksowej podstawy prawnej – tytułu nieważności np.: aborcja dokonana w celu uniknięcia potomstwa może być przesłanką do 45 dniowego procesu w sytuacji, kiedy zachodzi symulacja polegająca na wykluczeniu potomstwa. Wykluczenie potomstwa powoduje nieważność małżeństwa kanonicznego. Aborcja może być mocnym dowodem potwierdzającym, że właśnie takie wykluczenie miało miejsce. Jednakże dokonanie samej aborcji, kiedy nie zachodzą żadne podstawy prawne nieważności na pewno nie będzie powodowało skierowania sprawy do 45 dniowego procesu i być może nawet nieważności. Proces 45 dniowy, jest więc możliwy, ale podstawy prawne nieważności, oraz jej okoliczności muszą naprawdę nie budzić żadnych wątpliwości, że zachodzi nieważność.

Wyrok w takim procesie będzie podpisany przez Biskupa. Natomiast druga strona będzie musiała wyrazić zgodę na złożenie takiej skargi, chyba, że skarga będzie wniesiona przez oboje małżonków.

Kolejną ważną zmianą wprowadzoną przez Mitis Iudex Dominus Iesus jest też właściwość sądowa. Do tej pory z zasady właściwym trybunałem mógł być tylko sąd zawarcia małżeństwa lub sąd zamieszkania strony pozwanej. Natomiast zgodnie z nowym brzmieniem kan. 1672 właściwym sądem do zaskarżenia ważności małżeństwa będzie też trybunał miejsca zamieszkania strony powodowej – kan. 1672. W sprawach o nieważność małżeństwa, które nie są zarezerwowane Stolicy Apostolskiej, właściwe są: 1° trybunał miejsca, w którym małżeństwo zostało zawarte; 2° trybunał miejsca, w którym jedna ze stron lub obie strony mają stałe lub tymczasowe zamieszkanie; 3° trybunał miejsca, w którym faktycznie trzeba będzie zebrać większość dowodów.

Ostatnią zmianą, która zasługuje na szczególną uwagę jest zniesione II instancji z urzędu w przypadku nieważności. Do tej pory było tak, że kiedy zapadł wyrok za nieważnością akta sprawy były z urzędu kierowane do sądu apelacyjnego. Dopiero drugi wyrok za nieważnością powodował, że małżeństwo było uznawane przez Kościół za prawnie nieobowiązujące. Po zmianach wprowadzonych przez Mitis Iudex Dominus Iesus wystarczy już jedynie wyrok w I instancji. Jeśli w I instancji małżeństwo zostanie uznane ze nieważne, akta nie będą z urzędu przesyłane już do sądu II instancji, chyba, że któraś ze stron wniesie apelację. Podsumowując należy stwierdzić, że rezygnacja przez prawodawce w procesu z urzędu w II instancji na pewno sprawi, że postępowanie o stwierdzanie nieważności małżeństwa będą przebiegały szybciej.

Na koniec warto dodać, że zgodnie z Kan. 1677 § 1. strona może być w skróconym procesie reprezentowana przez adwokata.