W prawie kanonicznym istnieje właściwość sądowa. Oznacza to, że osoby, które mają potrzebę wniesienia skargi powodowej o nieważność małżeństwa, mogą ją wnieść tylko do wskazanych sądów kościelnych. W ostatnim czasie zwiększyły się jednak uprawniania stron w tym zakresie. Zgodnie z kan 1672 ( po wprowadzonych zmianach przez Papieża Franciszka motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus ) właściwym trybunałem do rozpatrzenia sprawy o nieważność małżeństwa może być: – trybunał miejsca zawarcia małżeństwa /  trybunał gdzie obie strony lub jedna z nich ma miejsce zamieszkania /  trybunał gdzie małżeństwo będzie najbardziej badane ( gdzie znajduję się największa liczba dowodów )

Wcześniej z zasady właściwym trybunałem był tylko trybunał miejsca zawarcia małżeństwa lub trybunał miejsca zamieszkania strony pozwanej. Sprawa mogła być rozpatrywana w miejscu zamieszkania strony powodowej, czy też miejscu największej liczby dowodów, jedynie za zgodą kompetentnej władzy kościelnej. Nie we wszystkich miastach znajdują się też trybunały kościelne. Znajdują się one w następujących miastach:

Metropolia białostocka: Białystok, Drohiczyn, Łomża

Metropolia częstochowska: Częstochowa, Radom, Sosnowiec

Metropolia gdańska: Gdańsk, Peplin, Toruń

Metropolia gnieźnieńska: Gniezno,  Włocławek, Bydgoszcz

Metropolia katowicka: Katowice, Opole, Gliwice

Metropolia krakowska: Kraków, Kielce, Tarnów

Metropolia lubelska: Lublin, Sandomierz, Siedlce

Metropolia łódzka: Łódź, Łowicz

Metropolia poznańska: Poznań, Kalisz

Metropolia przemyska: Przemyśl, Rzeszów, Zamość

Metropolia szczecińsko-kamieńska: Szczecin, Koszalin, Gorzów Wielkopolski

Metropolia warmińska: Olsztyn, Elbląg, Ełk

Metropolia wrocławska: Wrocław, Legnica, Świdnica

Metropolia warszawska: Warszawa, Płock

Takie dość liczne umiejscowione sądów kościelnych jest wynikiem bulli Papieża Jana Pawła II z 25 marca 1992 „Totus Tuus Poloniae populus”, na mocy, której utworzono m. in. 14 nowych diecezji, które następnie tworzyły własne instytucje kościelno – sądowe.  Prawidłową nazwą procesu rostrzygającego czy małżeństwo kościelene jest ważne jest proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa kanonicznego, mimo, że bardziej popularnymi nazwami są proces o rozwód kościelny, lub proces o „unieważnienie małżeństwa kościelnego” czy „unieważnienie ślubu kościelnego”.

Sąd Metropolitalny w Krakowie, jest sądem właściwym dla mieszkańców diecezji Bielsko – Białej. Właściwym sądem do procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa kanonicznego dla mieszkańców Diecezji Warszawsko – Praskiej będzie Sąd Archidiecezji Warszawskiej. Podobnie dla osób podlegających pod Ordynariat Polowy. Sąd Metropolitalny Warszawski jest też właściwy dla katolików Kościoła katolickiego obrządku ormiańskiego, ponieważ ordynariuszem wiernych Kościoła katolickiego obrządku ormiańskiego w Polsce jest arcybiskup metropolita warszawski. W związku z tym, że Kancelaria znajduję się w Warszawie, w celu pomocy w ustaleniu właściwego sądu na Mazowszu ( ponieważ podział admistracyjny Mazowsza nie jest tożsamy z podziałem administracyjnym Kościoła na Mazowszu ) informujemy, że dla wszystkich poniżej wymienionych miejscowości właściwym sądem w zakresie stwierdzenia nieważności małżeństwa kościelnego może być Sąd Metropolitalny Warszawski, w sytuacji, kiedy małżeństwo było zawarte w jednej z poniższych miejscowości lub zamieszkuje w niej strona powodowa lub pozwana. Miejscowości: Błonie; Brwinów; Grodzisk Mazowiecki; Góra Kalwaria; Grójec; Józefów; Konstancin-Jeziorna; Legionowo; Łomianki; Marki, Milanówek; Mińsk Mazowiecki, Otwock, Piaseczno; Pruszków; Warka; Wołomin. Osoby, które obecnie w związku z emigracją przebywają w innych państwach po 8 grudnia 2015 r. mają wybór, czy chcą, aby proces o unieważnienie małżeństwa kościelnego ( rozwód kościelny ) przebiegał w języku kraju, w którym obecnie przebywają, w zagranicznym sądzie kościelnym, czy też w języku polskim w sądach kościelnych polskich, ponieważ proces może być prowadzony już nie tylko w sądzie właściwym na miejsce gdzie małżeństwo było zawarte, lub przebywa strona pozwana, ale może być też prowadzony, tam gdzie zamieszkuje strona powodowa np.: małżeństwo zostało zawarte w Łodzi. Strona pozwana mieszka w Oslo. Natomiast strona powodowa mieszka w Londynie. Każdy z sądów w wymienionych miastach będzie właściwy.

„Nieznajomość prawa szkodzi”

Proces o stwierdzanie nieważności małżeństwa kanonicznego, nieporwanie nazywany procesem o „unieważnienie ślubu kościelnego” lub procesem o „rozwód kościelny” jest procesem szczegółowym. Oznacza, to że osoba uczestnicząca w takim procesie jako strona powodowa lub pozwana, jeśli chce uzyskać korzystne dla siebie rozstrzygnięcie, powinna rozważyć kontakt z prawnikiem – kanonistą w celu szczegółowego zbadania przyczyn nieważności. W innym wypadku, może to skutkować pominięciem ważnych faktów w procesie, udowadniających rację strony, ponieważ naturalnie brak wiedzy z zakresu prawa wyznaniowego, będzie powodował podejmowanie o wiele mniej skutecznych czynności dowodowych, niż strona mogłaby podjąć, gdyby skonsultowała się w tej sprawie z prawnikiem, specjalizacyjnym się w prawie kanonicznym. Już na samym początku wiedza z zakresu prawa kanonicznego jest bardzo ważna, ponieważ postępowanie rozpoczyna się od złożenia pozwu kanonicznego – skargi powodowej. Jest to pismo przewodnie, które zaskarża ważność małżeństwa i to już w tym piśmie powinny być zawarte przyczyny nieważności poparte wieloma faktami. Podobnie wiedza dotycząca prawa kanonicznego jest również bardzo ważna dla strony pozwanej, też już od samego początku procesu, ponieważ strona pozwana otrzymuje skargę powodową strony powodowej i jest wezwana przez sąd kościelny do zajęcia stanowiska w sprawie. Niewiedza z zakresu prawa kanonicznego może spowodować, że strona pozwana zajmie stanowisko, które nie będzie wcale oddawało tego, co strona myśli o małżeństwie. Co więcej mogą w nim w ogóle nie pojawić się fakty za tym, czego strona chce dowieść np.: strona powodowa lub pozwana napiszę pismo do sądu kościelnego, w którym poda, że jej zdaniem małżeństwo jest nieważne, ale w piśmie nie poda żadnych prawnych argumentów, które będą za tym przemawiały. W konsekwencji trybunał kościelny, nie uzyskując w procesie konkretnych dowodów za nieważnością, w wyroku, może orzec, że mimo tego, że strona twierdzi, że małżeństwo jest nieważne, to w postępowaniu sądowym strona powodowa lub pozwana tego nie udowodniła. Taki wyrok skutkować będzie ważnością. Warto w związku z tym uświadomić sobie również fakt, że postępowania o nieważność małżeństwa kanonicznego trwają co najmniej dwa lata. Dlatego też warto zadać sobie pytanie, czy jest sens brać udział w tak długim postępowaniu, bez odpowiedniej wiedzy merytorycznej?

Właściwość sądowa dla byłych anglikanów

4 listopada 2009 r., Benedykt XVI wydał konstytucję apostolską „Anglicanorum coetibus”, powołującą Ordynariaty Personalne dla anglikanów, którzy chcą przejść na katolicyzm. Oznacza to, że osoby będące w takim Ordynariacie Personalnym uzyskują pełną łączność z Kościołem katolickim. Uznają zwierzchnictwo Papieża, ale jednocześnie pozostają przy swoje dotychczasowej tradycji własnych ksiąg liturgicznych anglikańskich, nie wykluczając celebracji liturgicznych według Rytu Rzymskiego. Ordynariaty personalne dla anglikanów, eryguje Kongregacja Nauki Wiary w granicach terytorium określonego Episkopatu, po zasięgnięciu opinii tej Konferencji. Na terytorium Konferencji może być ustanowiony więcej niż jeden Ordynariat. Ordynariat zrównany jest w prawie z Diecezją. Składa się zarówno z wiernych świeckich, duchownych, jak i członków Instytutów Życia Konsekrowanego, lub Stowarzyszeń Życia Apostolskiego, którzy wcześniej należeli do Kościoła anglikańskiego, a obecnie są w pełnej komunii z Kościołem katolicki.

Na mocy przepisów Anglicanorum coetibus został erygowany pierwszy na świecie Ordynariat dla byłych członków kościołów Anglii i Walii, Ordynariat Personalny Matki Bożej z Walsingham ( Personal Ordinariate of Our Lady of Walsingham, London, UK ). Siedziba Ordynariatu znajduje się w Londynie. Potem następowało erygowanie innych Ordynariatów np.: Ordynariat Personalny Katedry Świętego Piotra ( Personal Ordinariate of the Chair of Saint Peter, USA  ) działający na terytorium Stanów Zjednoczonych oraz Kanady, z siedzibą w Houston.

Natomiast w związku z tym, że członkami takiej wspólnoty kościelnej są właśnie świeccy, pojawia się pytanie, jaki sąd kościelny będzie właściwy, jeśli chodzi o zbadanie, czy zachodzi nieważność małżeństwa kościelnego? Odpowiedź na to pytanie znajduję się w konstytucji „Anglicanorum coetibus”. Kwestię te reguluje punkt XII, który stanowi, że „Dla spraw sądowych trybunałem kompetentnym jest sąd diecezji, w której jedna ze stron ma zamieszkanie stałe, chyba że Ordynariat ustanowi swój trybunał, a wówczas Ordynariat wyznaczy trybunał apelacyjny, a Stolica Apostolska zatwierdzi.” Powyższe przepisy nie wykluczają jednak norm ogólnych o właściwości, szczególnie w sytuacji, kiedy jedna ze stron nie jest katolikiem w ramach Ordynariatu Personalnego dla byłych anglikanów. W tego typu strukturach może pojawiać się też konieczność oceny ważności małżeństwa ponownie zawartego, jeszcze jako anglikanie, czy taki związek małżeński jest zgodny z prawem kanonicznym Kościoła katolickiego. Właściwymi do zbadania tego typu spraw są jak zostało wspomnie powyżej albo ustanowione trybunały własne Ordynariatów, albo właściwe ze względu na miejsce zamieszkania trybunały diecezjalne.

Małżonek ma prawo do zachowku

Sprawy małżeńskie bardzo często wiążą się ze sprawami majątkowymi. Jedną z takich spraw może być dochodzenie zachowku przez żonę, lub męża. Spadkodawca może sporządzić testament, w którym nie uwzględni małżonka. Nie oznacza to jednak, że małżonek, który nie jest uwzględniony w testamencie jest bezradny, i nie może nic zrobić. Prawo polskie przewiduje ochronę takiego małżonka. Możliwość dochodzenia swoich praw daje mu zachowek. Zgodnie z art. 991 § 1. kodeksu cywilnego – „Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek). § 2. Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.” Przywołany artykuł jest podstawą prawną dochodzenia zachowku.”

Przy zachowku bardzo ważne są terminy, ponieważ roszczenie z zachowku przedawnia się z upływem 5 lat od ogłoszenia testamentu. Natomiast roszczenie przeciwko osobie zobligowanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawni się z upływem 5 lat od otwarcia spadku.

Małżonek może być też wyłączony od dziedziczenia, jeśli spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy, a żądanie to było uzasadnione. Takie wyłącznie następuję na podstawie orzeczenia sądowego. Prawo spadkowe przewiduje również, że od zachowku wyłączone są też osoby wydziedziczone; uznane za niegodne; osoby które odrzuciły spadek lub zrzekły się dziedziczenia.

Jeśli ktoś nie został uwzględniony w testamencie, jak najbardziej może dochodzić swoich praw do zachowku. Nie uwzględnienie kogoś w testamencie nie jest tym samym, co wydziedziczenie.

Adwokat kościelny ma wgląd do akt na każdym etapie procesu

Bardzo ważnym prawem w procesach o nieważność jakiego nie posiadają strony jest możliwość zapoznania się z atakami sprawy przez adwokata kościelnego na każdym etapie procesu.Strony otrzymują te uprawnienia dopiero pod sam koniec procesu na okoliczność tzw. publikacji akt. Wcześniej nie wiedzą, jakie zeznania składała strona przeciwna i jej świadkowie.  Tego typu wgląd pozwala już na samym początku poznać stanowisko strony przeciwnej oraz jej argumenty. Dzięki temu adwokat może lepiej przedstawić sądowi argumenty ukazujące rację strony, którą reprezentuję.

Jest to jedne z najważniejszych uprawnień, jakie posiada adwokat kościelnych w procesach o nieważność. Warto też mieć świadomość, że adwokat pełniący równocześnie obowiązki pełnomocnika nie zastępuję strony na przesłuchaniu. Zgodnie z kan. 1477 „ chociażby powód lub strona pozwana ustanowiła pełnomocnika lub adwokata, obowiązana jest jednak zawsze stawić się w sądzie osobiście, z nakazu prawa lub sędziego.” Poza tym, jak najbardziej w interesie prawnym strony jest stawianie się na przesłuchaniu, ponieważ jest ono bardzo ważnym dowodem w tego typu postępowaniach małżeńskich. Obydwa się ono jednak bez udziału strony przeciwnej, jednak może zostać dopuszczony do przesłuchania adwokat strony przeciwnej.